Grimnesmål (Grímnismál)

Här kommer, lagom till julen, min senaste (preliminära) Eddaöversättning, en gudadikt som i likhet med Hávamál är en belärande monolog där vi hör Oden själv tala, denna gång om kosmologiska ämnen. Lärdomen ingår dock samtidigt i en prosaberättelse om den skurkaktige kung Geirröd, som mister sitt liv och sitt kungarike till följd av sin brist på visdom.

 

 

Kung Hraudung hade två söner. Den ene hette Agnar, den andre Geirröd. Agnar var tio år gammal men Geirröd åtta.  De båda rodde ut i en båt med sina drag för att fiska småfisk.  Vinden drev dem ut till havs. I nattmörkret stötte de på grund och gick i land. Där träffade de på en torpare och stannade där över vintern. Kärringen uppfostrade Agnar men gubben Geirröd. När det vårades skaffade gubben en farkost åt dem. Men då han och kärringen följde dem till stranden talade gubben avsides med Geirröd. De fick medvind och kom till sin fars båtplats. Geirröd stod längst fram i båten, hoppade i land, stötte ut farkosten och sade: ”Far du dit trollen tar dig!” Skutan drev ut igen, men Geirröd gick fram till gården och blev där väl mottagen. Hans far var då död. Geirröd blev utsedd till kung och blev en berömd man.

 

                Oden och Frigg satt i Hlidskjalf * och såg ut över alla världarna. Då sade Oden: ”Ser du din fosterson Agnar där han avlar barn med en trollkvinna i grottan, medan min fosterson Geirröd är kung och härskar över landet?” Frigg svarade: ”Han är en sådan matniding att han låter sina gäster svälta om han tycker de blir för många.”  Oden sade att det var den största lögn. Det slog de så vad om.

 

                Frigg sände sin tjänsteflicka Fulla** till Geirröd.  Hon bad kungen akta sig så att han inte blev förgjord av en trollkunnig man som kommit till landet. Hon sade att man kunde känna igen honom på att ingen hund var så folkilsken att den gav sig på honom. Men det var rent förtal att Geirröd inte unnade folk mat. Dock lät han fängsla den man som hundarna inte ville ge sig på. Den mannen hade en blå pälskappa, kallade sig Grimne*** men sade ingenting mer fast man frågade honom. Kungen lät då pina honom för att få honom att tala och satte honom mellan två eldar. Där satt han i åtta dygn.

 

                Kung Geirröd hade en son som var tio år gammal och hette Agnar efter sin farbror.  Agnar gick fram till Grimne, gav honom ett horn att dricka och sade att kungen handlade illa när han lät pina en man som inte gjort sig skyldig till något. Grimne drack ur hornet. Då var elden kommen så långt att hans pälskappa brann. Han sade:

 

 

 

1. ”Het är du, eld,

 

och alltför hetsig,

 

gå långt bort ifrån mig, låga!

 

Fällen är svedd

 

fast jag håller den från mig.

 

pälskappan bränns och plågar.

 

 

 

2. I åtta nätter

 

satt jag mellan eldar,

 

mänskorna bjöd mig ej mat

 

utom Agnar

 

som ensam skall härska

 

efter Geirröd i goternas land.

 

 

 

3. Lycklig blir du, Agnar,

 

i alla dina dagar,

 

när Veratyr lovar dig lycka.          Veratyr = människoguden = Oden

 

För en enda dryck

 

får du aldrig mer

 

en bättre belöning.

 

 

 

4. Heligt land

 

ser jag ligga här

 

i asars och alvers närhet.

 

Men i Trudhem

 

skall Tor vara

 

tills gudavärlden går under.

 

 

 

5. Ydalar heter                            Ydalar = Idegransdalar

 

platsen där Ull

 

en gång byggde sin bostad.

 

Alvhem fick Frej

 

arla i urtid

 

av andra gudar i gåva.

 

 

 

6. I en tredje gård

 

har goda asar

 

täckt varje salhus med silver.

 

Valaskjalf  byggdes                      Valaskjalf är Odens himmelska boplats

 

med visdomskonst                      enligt Snorres Edda. ”Asaguden” är alltså

 

av en asagud fordom.                  Oden

 

 

 

7. Söckvabäck heter den fjärde:

 

svala böljor där

 

brusar kring boplatsen.

 

Oden och Saga där                      Saga är möjligen ett annat namn på Frigg, men

 

dricker varje dag                         uppfattas av Snorre som en självständig asynja

 

glada ur skålar av guld.

 

 

 

 

 

8. Gladshem heter den femte

 

gården där i guldglans

 

det väldiga Valhall står.

 

Varje dag Oden

 

väljer där männen                        de så kallade enhärjarna, som efter döden får bo

 

som snart skall stupa i strid.         i Valhall

 

 

 

9- Alla som kommer

 

till Odens sal

 

känner igen den genast.

 

Täckt är den av sköldar,

 

har spjut till takbjälkar

 

och brynjor ligger på bänkarna.

 

 

 

10. Alla som kommer

 

till Odens sal

 

känner igen den genast.

 

En varg hänger

 

väster om dörren,

 

och över den vakar en örn.

 

 

 

11.  Trymheim är sjätte gården:

 

där bodde Tjatse,

 

en stor och stark jätte.

 

Skade bor där nu,

 

Njords ljusa brud,

 

i faderns forna gård.

 

 

 

12. Den sjunde är Breidablick:

 

där har Balder

 

byggt sig en ståtlig sal

 

på den mark

 

där det finns minst

 

av dödliga dråprunor.

 

 

 

13. Den åttonde är Himmelsberg:

 

där bor Heimdal,

 

härskaren över helgedomar.

 

Gudarnas vaktman

 

dricker i välbyggd sal

 

glad sitt goda mjöd.

 

 

 

14. Folkvang är den nionde:

 

där avgör Freja

 

vem som får sitta i salen.

 

Hälften av stridens

 

stupade väljer hon

 

men Oden får andra hälften.

 

 

 

15. Glitne är den tionde.

 

På guldstolpar står den

 

med salen täckt av silver.

 

Där finns för det mesta

 

Forsete som medlar

 

i strider och stiftar fred.

 

 

 

16.  Den elfte är Noatun:

 

där har Njord

 

byggt sig en bostad.

 

Fri är han från fel,

 

en furste bland män,

 

och härskar i högtimrat tempel.

 

 

 

17.  Snårskog växer

 

och vildvuxet gräs

 

i Vidars land, Vide.                      Vidar = Odens son

 

Där lovar Odens                         Hämnden efter fadern sker i Ragnarök. 

 

orädde son                                 Jämför Völuspá 55, Vafþrúðnismál 53

 

från hästen att hämnas sin far.

 

 

 

18. Andrimner låter                     Andrimne = Valhalls kock

 

i Eldrimners kittel

 

Särimner kokas.                          Särimner = galten som slaktas var dag till föda

 

Fläsket är det bästa                      för Valhalls kämpar, enhärjarna

 

men det är få som vet

 

vad enhärjarna äter.

 

 

 

19. Gere och Freke                     Gere och Freke är Odens vargar

 

mättas av den frejdade

 

och stridsvane Härfadern.            Härfadern = Oden

 

Vin är det enda

 

som vapenguden

 

Oden själv lever av.

 

 

 

20. Hugin och Munin                   Hugin och Munin är Odens korpar; deras namn

 

flyger var morgon                       betyder Tanke och Minne

 

ut över jordens rund.

 

Jag ängslas för att Hugin

 

aldrig återvänder

 

men för Munin fruktar jag mera.

 

 

 

21. I floden Tund

 

bor Fenrisulvens                         Fenrisulvens fisk = Midgårdsormen?

 

fisk i den brusande böljan.

 

Strömmen i vattnet

 

är alltför stark

 

för fallna på väg till Valhall.          De fallna = enhärjar

 

 

 

22.  Ute på vallen

 

står Valgrinden                            Valgrinden = grinden till Valhall, dödsriket

 

helig vid helig ingång.

 

Gammal är denna

 

grind vars lås

 

endast få vet hur man öppnar.

 

 

 

23. Femhundra golv

 

och fyrtio därtill

 

finns allt som allt i Bilskirne.         Bilskirne = Tors boning

 

Av alla salar

 

jag sett under tak

 

är min sons  sal den största.         Tor är Odens son

 

 

 

24. Femhundra dörrar

 

och fyrtio därtill

 

vet jag skall finnas i Valhall.

 

Åttahundra enhärjar

 

går ut genom var dörr

 

när det stundar till strid mot Ulven.                D.v.s. vid Ragnarök

 

 

 

25. Heidrun heter geten

 

som står på Härfaderns hall          Hallen är Valhall

 

och gnager på Lärads grenar.       Lärad = berömt träd enligt Snorres Edda,

 

Ett kar skall hon fylla                   möjligen ett annat namn för Yggdrasil

 

med klar dryck:

 

mjöd som aldrig minskar.

 

 

 

26.  Eiktyrne heter hjorten

 

som står på Härfaderns hall

 

och gnager på Lärads grenar.

 

Från hans horn dryper

 

dagg ner i Hvergelme;                  Hvergelme = brunn vid Yggdrasils rötter

 

därifrån flyter alla floder

 

 

 

27. Sid och Vid,                         

 

Sökin och Eikin,

 

Sval och Gunntrå

 

Fjörm och Fimbultul,

 

Rhen och Rinnande,

 

Gipul och Göpul,

 

Gömul och Geirvimul,

 

de flyter kring gudarnas gårdar.

 

Tyn och Vin,

 

Töll och Höll,

 

Gråd och Gunntorin.

 

 

 

28. Vina heter en,                        En del av dessa flodnamn (t ex Rhen) gäller

 

Vegsvinn en annan,                     autentiska floder, medan andra (t ex Gjoll) tycks

 

Tjodnuma en tredje,                     vara rent mytiska

 

Nyt och Nöt,

 

Slid och Hrid,

 

Sylg och Ylg,

 

Vid och Vån,

 

Vand och Strand,

 

Gjoll och Leipt,

 

de löper genom mänskovärlden

 

men härifrån faller de till Hel.

 

 

 

29. Körmt och Örmt

 

och två Kerlaugar,

 

där skall Tor vada

 

varje dag

 

när han far att döma

 

vid Yggdrasils ask.

 

Ty asarnas bro                            Bron är regnbågen, av Snorre kallad Bifrost

 

brinner och lågar,

 

heliga vatten blir heta.

 

 

 

30. Glad och Gylle,                     Hästnamn

 

Gler och Skeidbrime.

 

Silvertopp och Sine,

 

Gisl och Falhofne,

 

Gulltopp och Lättfot,

 

på dessa hästar

 

rider var dag

 

asar på väg

 

till Yggdrasils ask.

 

 

 

31. Trenne rötter

 

trevar sig ut

 

under Yggdrasils ask.

 

En går till Hel,                             Enligt Snorres Edda går en rot till asarna,

 

en annan till Jättelandet,               en annan till rimtursarna och den tredje till

 

en tredje till mänskornas Midgård.Nifelhem

 

 

 

32. Ratatosk heter ekorren

 

som ständigt ränner

 

upp och ner för Yggdrasil.

 

Örnens budskap

 

bär han från ovan

 

till draken Nidhögg där nere.

 

 

 

33. Fyra hjortar

 

står med framsträckt hals

 

och gnager på trädets grenar:

 

Dain och Dvalin,                         Hjortnamn

 

Duneyr och Duratror.

 

 

 

34. Fler ormar ligger

 

under Yggdrasils ask

 

än dumma drumlar kan ana:

 

Goin och Moin –                         Ormnamn

 

de är Gravvitnes söner –

 

Grårygg och Gravvallad,

 

Ofne och Svafne

 

skall alltid, tror jag,

 

tugga på trädets rötter.

 

 

 

35. Asken Yggdrasil

 

tvingas utstå

 

mer än vad mänskor vet.

 

En hjort biter upptill,

 

bark ruttnar i mitten

 

och nedtill nafsar Nidhugg.

 

 

 

36. Både Rist och Mist                                 Valkyrienamn

 

skall bjuda mig horn,

 

Skeggjöld och Skögul,

 

Hild och Trud,

 

Hlöck och Härfjätter,

 

Göll och Geirölul,

 

Randgrid och Rådgrid,

 

och Reginleif,

 

de bär öl till enhärjar.

 

 

 

37. Två slitna hästar

 

drar solen över himlen,

 

Allsvinn och Årvaker heter de.

 

Under deras bogar

 

lade blida makter,

 

asarna, iskylt järn.

 

 

 

38. Sval heter skölden

 

som står framför solen,

 

en skärm för den skinande.          Den skinande = solen

 

Berg och hav

 

skulle brinna förvisst

 

om skölden fölle ifrån.

 

 

 

39. Sköll heter vargen

 

som till skogens värn

 

ledsagar den lysande.                   Den lysande = solen

 

Först går Hati,

 

Fenrisulvens son,

 

framför heta himlabruden.            Heta himlabruden = solen

 

 

 

40. Av Ymers kött

 

blev jorden skapad,

 

blodet blev till hav.

 

Skallen blev himmel,

 

håret skog

 

och benen blev till berg.

 

 

 

41. Av jättens ögonhår

 

gjorde milda asar

 

Midgård till mänskobarnen.          Midgård här =gärdsgården som omger mänskornas

 

Men av hans hjärna                     boningar i världens mitt

 

gjorde de molnen

 

som vilar tungt över världen.

 

 

 

42. Ulls välvilja                            Ull är en gammal gud med oklar funktion.

 

och alla gudars                            Hela denna strofs innebörd är dunkel

 

får den som först släcker elden,

 

ty världarna öppnas

 

för asarnas söner

 

när kökets kittel lyfts av.

 

 

 

43. Ivaldes söner                         Ivaldes söner = dvärgarna

 

skapade i urtiden

 

Skidbladners goda skepp,

 

den bästa av farkoster

 

för den fagre Frej,

 

till nytta för Njords son.

 

 

 

44.  Yggdrasils ask

 

är ypperst bland trän,

 

Skidbladner bland skepp,

 

Oden bland asar,

 

Sleipner bland ök

 

Bifrost bland broar,

 

Brage bland skalder,

 

Håbrok bland hökar

 

och bland hundar Garm.              Garm, se Völvans spådom 43, 47

 

 

 

45. För asarnas söner

 

har jag visat mitt ansikte

 

och nu är jag redo att räddas

 

av alla gudar

 

som kommer hit in

 

till Ägirs bänkar                           Jämför Lokes smädelser, där Ägir är värd för

 

för att dricka öl.                          gudarnas gästabud

 

 

 

46. Jag kallade mig Grim,             De flesta av dessa namn används av Oden som

 

kallade mig Gångtrött,                  täcknamn i berättelser där han uppträder förklädd

 

Härjan och Hjälmbärare,

 

Täck och Tredje,

 

Tunn och Unn,

 

Helblind och Hög.

 

 

 

47. Sann och Svipal

 

och Sanngissare,

 

Nikar och Närstridsglad,

 

Bilögd och Bålögd,

 

Bölverk, Fjölne,

 

Grim och Grimne,

 

Glapsvinn och Fjölsvinn.

 

 

 

48. Sidhatt, Sidskägg,

 

Sigfader, Hnikud,

 

Allfader, Valfader,

 

Atrid, Farmatyr.

 

Aldrig hade jag

 

ett namn bara,

 

när jag färdades bland folk.

 

 

 

49. Grimne hette jag

 

i Geirröds gård

 

men Jalk i Asmunds hus.

 

Kjalar hette jag

 

när jag drog kälken,

 

Tro var jag på tinget,

 

Vidur på valplatsen,

 

Oske och Ome,

 

Jämnhög och Bivlinde,

 

Gondle och Harbard hos gudarna.

 

 

 

50.  Svidur och Svidre

 

hette jag hos Sökkmimer,             Sökkmimir = jätte omnämnd i Ynglingatal

 

den urgamle som jag överlistade,

 

då jag ensam

 

dräpte i envig

 

Midvidnes mäktige son.               Midvidne och hans son är för övrigt okända

 

 

 

51. Drucken är du, Geirröd,

 

dum och yr av drycker,

 

mycket har du nu mist:

 

allt mitt bistånd

 

och enhärjarnas.

 

Utan Oden är du ingenting.

 

 

 

52. Mycket har jag sagt dig

 

men du minns det dåligt

 

och värnas ej mer av min vänskap.

 

Nu kan jag se

 

ditt svärd ligga

 

badande i ditt blod.

 

 

 

53. Den av eggsår dräpte

 

vill Ygg nu hämta.

 

Ditt liv lider mot slutet.

 

Nu vredgas diserna

 

och du blir Oden varse,

 

kom närmare nu om du kan!

 

 

 

54. Oden heter jag nu,

 

Ygg hette jag förr

 

och än tidigare Tund,

 

Vak och Skilfing,

 

Vafud och Hroptatyr,

 

Gaut och Jalk bland gudar,

 

Ofne och Svafne –

 

alle samman

 

blir till ett i mig.”

 

 

 

Kung Geirröd satt med svärdet till hälften draget över sitt knä. När han hörde att Oden hade kommit dit reste han sig upp och ville ta bort guden från elden. Han tappade då svärdet med svärdfästet nedåt, snubblade och föll framåt så att svärdet gick rätt igenom honom och han dog. Oden försvann därpå, men Agnar blev sedan kung och regerade länge.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

* Odens högsäte

**  Fulla räknas till gudinnorna i Snorres Edda.

*** Grimne är ett av Odens namn.

 

Annons

Ármann Jakobsson om norrön litteraturforskning

Nedanstående artikel på isländska om den norröna litteraturforskningens utveckling ”speglad i Lars Lönnroths färgrika forskarliv” är författad av Ármann Jakobsson, professor i medeltidslitteratur vid Islands universitet, och nyss publicerad i höstnumret av tidskriften Skírnir. Jag är inte enig i allt vad som står i artikeln – den är framför allt säkert alltför älskvärd när det gäller mina egna insatser –  men jag tycker att den ger en mycket bra och intressant bild av forskningens allmänna utveckling sedan 60-talet. Ármann Jakobssons uppfattning skiljer sig också en del från vissa andra forskare som för närvarande tycks vilja vrida klockan tillbaka genom att använda så kallade ”retrospective methods” för att på så vis renodla den norröna diktens nordiska rötter. Jag återger artikeln här för dem av mina läsare som förstår isländska.

Skírnir Haust 2013  Page 381-393

ÁRMANN JAKOBSSON Enginn tími fyrir umræðu
Norræn fræði á 20. öld í spegli litríkrar fræðimannsævi Lars Lönnroth

Íslenskar miðaldabókmenntir reynast vera bókmenntir

Rannsóknir á íslenskum miðaldabókmenntum tóku grundvall- arbreytingum á 20. öld. Alla 17., 18. og 19. öld höfðu þessar bók- menntir einkum vakið áhuga sem sem minjar eða leifar, sögulegar heimildir og menningararfur og þannig voru þær líka vegnar og metnar. Þannig voru þær álitnar þeim mun merkari eftir því sem þær voru áreiðanlegri gögn um fortíðina en raunar fór lítið fyrir hvassri heimildarýni fyrr en undir lok þessa tímaskeiðs.
   Það var ekki fyrr en um miðja 20. öld að tekið var að rannsaka íslenska miðaldatexta rækilega með aðferðum bókmenntafræða og sjónum þá beint vísindalega að textanum sjálfum í fyrsta sinn umfram allt hitt sem hann getur verið heimild um, án þess að það þyrfti endilega að hafa í för með sér að heimildargildi hans væri hafnað. Á Íslandi hélst þetta raunar í hendur við klofning hinna fornu „norrænu fræða“ í málfræði, bókmenntir og sagnfræði en eins og öll sameining og sundurtekt hafði sá klofningur bæði kosti og galla í för með sér.
Við tóku sannarlega nokkrir áratugir frjórrar bókmennta- umræðu um íslenska miðaldatexta.1 Má binda vonir við að hún haldi áfram sem lengst þó að einnig megi sjá teikn á lofti um að áhugi fræðimanna á íslenskum miðaldabókmenntum sem frásagn- artextum fari dvínandi.2 Þannig verða fornsagnaþing þau sem haldin eru þriðja hvert ár (hið seinasta í Árósum árið 2012) að vísu æ fjöl- mennari en um leið hefur áherslan færst frá bókmennta- og texta- rannsóknum yfir til fornleifafræði, trúarbragðasögu, handrit, rúnir og hvaðeina sem vissulega er til marks um æskilegan þverfagleik. Á hinn bóginn fer minna fyrir bókmenntalegri umfjöllun um íslenskar miðaldasögur og það viðhorf heyrist jafnvel að þessar bókmenntir séu fullrannsakaðar sem slíkar.
   Því fer þó fjarri: bæði er heimurinn svo auðugur af íslenskum miðaldatextum að margir þeirra hafa enn hlotið litla sem enga at- hygli. En þar að auki eru rannsóknir á hinum vinsælli textum líka ennþá tiltölulega nýlega teknar að snúast um fleira en hin fornu hugðarefni fræðimanna: aldur, uppruna og innbyrðis tengsl hinna ýmsu texta. Sem eru að sönnu verðug viðfangsefni en ættu þó ekki að vera einu verkefni þeirra sem fást við íslenskar og norrænar miðaldabókmenntir.3

„Eftirstríðskynslóðin“ í norrænum fræðum

Þegar horft er aftur yfir 20. öldina blasir nú við að blómaskeið rann- sókna á íslenskum miðaldabókmenntum hafi hafist upp úr 1960. Þá birtist á sviðinu ný kynslóð fræðimanna í ýmsum löndum, jafnt vestur í Bandaríkjunum og suðaustur í Ástralíu, sem hafði mikinn áhuga á uppruna og þróun textanna en beindi einnig sjónum að inni- haldi þeirra og fjallaði rækilegar um það en áður hafði tíðkast. Þar mætti nefna fræðimenn sem flestir áhugamenn um norræn fræði munu kannast við og ég leyfi mér að nefna nokkra: Theodore M. Andersson, Carol Clover, Joseph Harris, John Lindow, Marianne E. Kalinke, Preben Meulengracht Sørensen, Bjarne Fidjetøl, Gerd Wolfgang Weber og Margaret Clunies Ross. Einnig mætti nefna til merka íslenska fræðimenn af sömu kynslóð þó að því verði sleppt nálægðarinnar vegna. Sammerkt öllum þessum fræðimönnum er að hafa nálgast íslenska miðaldatexta á nýstárlegan, fjölbreyttan og gagnrýn- inn hátt og snúið við ýmsum viðurkenndum „sannindum“ fræðanna.
   Seinast en ekki síst má telja Svíann Lars Lönnroth sem nú hefur gefið út endurminningar sínar hjá forlaginu Atlantis AB í Stokk- hólmi, Dörrar till främmande rum: Minnesfragment (2009). Þó ekki væri nema vegna þess að Lars hefur verið einn mikilvægasti fræðimaður á sviðinu í hartnær hálfa öld er sú bók mjög áhugaverð fyrir þá sem hafa fengist við sögu norrænna fræða og vilja skilja hana betur, auk þess sem saga Lars er í sjálfu sér áhugaverð þar sem hann hefur víða komið við í sænsku menningarlífi. Bókin er raunar fyrst og fremst ætluð sænskum lesendum þannig að íslenskum norrænufræðingi líður svolítið eins og hann liggi á gægjum. Ekki er það þó neinn galli; það getur verið ánægjuleg tilfinning að vera í hlutverki hins óvænta lesanda, boðflennunnar ósýnilegu sem ein- mitt þess vegna sér ýmislegt sem boðsgestir sjá ekki.
   Það er ekki auðvelt að lýsa framlagi Lars Lönnroth til norrænna fræða í einni efnisgrein en allt vísindastarf hans hefur einkennst af eftirfarandi þáttum: 1. fallist er á evrópsk áhrif á íslenska miðalda- texta og ekki síst áhrif frá kristinni hugsun og hugmyndafræði, 2. áhuga á samspili munnmennta og ritmenningar í sköpun íslenskra frásagnartexta frá miðöldum, 3. gagnrýnni afstöðu til alls konar viðurkenndra hugmynda og flokkunarkerfa sem voru orðin almenn sannindi um íslenskar miðaldabókmenntir í kringum 1960. Allt þetta þrennt verður rætt nánar síðar eins og endurminningar hans veita tilefni til.
   Lars Lönnroth er fæddur í Gautaborg árið 1935. Hann lauk doktorsprófi frá Stokkhólmi árið 1965 en var síðan háskólakenn- ari, fyrst í Berkeley í Californíu (1965–1974) en síðan í Álaborg (1974–1982) og að lokum í Gautaborg (1982–2000). Þetta segir þó ekki alla sögu um ævi hans því að Lars hefur aldrei verið við eina fjölina felldur og hefur tekið á sig ýmis gervi, bæði í menningarlíf- inu og stjórnmálum og opinberri umræðu og hann hefur sannar- lega ekki haldið sig í neinum fílabeinsturni í fjarlægð frá samfélag- inu. Slíkir turnar hafa vitaskuld bæði kosti og galla: ef menn verða uppteknir að því að háskólamenn séu í tengslum við atvinnulífið getur farið svo að þeir verði samdauna því og ófærir um að veita kröftugt aðhald. Þegar farið er yfir ævi Lars verður aftur á móti ekki komist að annarri niðurstöðu en hann hafi nálgast hvaðeina sem hann hefur snert á eigin forsendum í stað þess að elta sjónarmið annarra og þannig nýtt sér snerpu vísindamannsins í glímu við ýmis samfélagsmál.

Gagnrýninn uppreisnarmaður mótast

Lars Lönnroth er ekki kominn af neinum aukvisum í vísinda- og menningarlífinu. Hann er sonur hins kunna sagnfræðings Eriks Lönnroth og systursonur gagnrýnandans Olof Lagercrantz. Faðir hans var lærisveinn og arftaki sagnfræðingsins Curts Weibull. Þannig liggur áhugaverður þráður til Lars Lönnroth frá gagnrýnni hugsun Weibullbræðra, Curt og Lauritz, sem komu eins og eldibrandar í norræna sögu fyrri alda í upphafi 20. aldar með því að draga í efa frásagnir Heimskringlu um Svoldarorustu og heimildagildi fleiri norrænna frásagnartexta frá 13. öld sem áður höfðu verið taldir áreiðanlegar heimildir um sögu 9., 10. og 11. aldar og eru jafnvel enn.4
   Eins og verða vill um fræðilegar nýjungar var gagnrýni Weibullbræðra fálega tekið af fræðasamfélaginu almennt,5 en Lars Lönnroth átti eftir að standa í svipuðum sporum síðar, að vísu ekki sem hluti af sterku tvíeyki heldur aleinn, og var það líklega öllu erfiðara hlutskipti. En þó að Lars væri brotinn af öflugu menntabergi voru æskuár hans enginn dans á rósum og mótlæti á borð við skilnað foreldra leiddu til óhlýðni og uppreisnargirni sem einnig átti stundum eftir að sjá stað í fræðimennsku hans.
   Lars lærði bókmenntasögu í Uppsölum og þar kynntist hann íslenskum miðaldabókmenntum. Í umræðutímum í háskólanum setti hann fram viðhorf til Brennu-Njáls sögu sem löngu síðar áttu eftir að birtast á ný í bók hans um söguna, Njáls Saga: A Critical Introduction (1976), bók sem enn sem komið er má óhikað kalla eitt metnaðarfyllsta og nýstárlegasta fræðirit um þessa perlu íslenskra miðaldabókmennta. Lars var meðal annars þeirrar skoðunar strax á unga aldri að kristið hugarfar 13. aldar mótaði söguna mun rækilegar en almennt var þá talið. Þótti þetta nokkur fífldirfska hjá stúdent- inum (Dörrar, bls. 86) en áður en hann tæki að skipta sér frekar af íslenskum bókmenntum hafði hann þegar vakið usla í sænsku bók- menntalífi með gagnrýnni bók sem kallaðist Litteraturforskningens dilemma (1961) og var því þegar orðinn víðkunnur (eða alræmdur) í Svíþjóð þegar hann kom fyrst til Íslands árið 1962.
  Það leikur enginn vafi á því að almenn menntun Lars Lönnroths í bókmenntum hefur komið að talsverðu gagni í Íslendingasagna- rannsóknum og auk þess gert það að verkum að sjónarhorn hans var annað en flestra íslenskra fræðimanna á sviðinu. Þegar hann kom fyrst til Íslands fyrir rúmum fimmtíu árum var höfuðáhersla flestra íslenskra bókmenntafræðinga á hina ævisögulega rannsókn- araðferð sem snerist meðal annars um að finna lifandi fyrirmyndir að helstu persónum skáldverka.6 Fræðilegar rannsóknir voru ann- ars fáar en á hinn bóginn mátti finna öfluga og stundum bitastæða gagnrýni í blöðum og tímarit. Mat á gæðum bókmennta var greini- lega álitið helsta hlutverk bókmenntafræðinga og þess gætti nokkuð þegar kom að miðaldabókmenntum þar sem sumar þeirra þóttu ólíkt merkilegri en aðrar, einkum ef þær voru raunsæjar, innlendar og virtust ekki tengjast klerkum eða hirð. Enn eimir talsvert eftir af því hugarfari hér á landi.
   Hvað Íslendingasögur varðar höfðu rannsóknirnar þróast frá sagnfestu til bókfestu alla 20. öldina, með minnkandi áherslu á hinn
sögulega kjarna textanna en vaxandi áherslu á snjalla höfunda sem að mati Sigurðar Nordals og sporgöngumanna hans voru hinar eigin- legu hetjur íslenskra miðalda, með Snorra Sturluson í broddi fylk- ingar.7 Önnur áberandi einkenni á rannsóknahefðinni voru varð- staða um handritin sjálf, smásmygli og villuleit en lítil umræða um form bókmenntanna, hugmyndir eða merkingu í víðum skilningi.
Þrátt fyrir að almennt væri þannig viðurkennt að íslenskir miðaldatextar, einkum Íslendingasögur, gætu talist skáldskapur (að hálfu leyti að minnsta kosti) var aðferðum skáldskaparfræði lítið beitt í rannsóknum á þeim. Raunar var skáldskapur ekki skilgreind- ur út frá formlegum einkennum sínum í þessari umræðu heldur fremur sem andstæða sagnfræði, sá hluti sagnanna sem væri höf- undarverk en ekki grundvallaður á sögulegri hefð.8 Fyrir hálfri öld var áherslan í fræðunum því ennþá öll á aldursgreiningu, uppruna og textavensl og ekki síst á að finna nöfn snillinganna — höfunda Ís- lendingasagna. Af þessu eimir auðvitað líka talsvert í íslensku menn- ingarlífi og enn ber talsvert á þeirri hugmynd í almennri umræðu að höfundaleit sé helsta viðfangsefni þeirra sem sinna íslenskum bókmenntum fyrri alda.
   Þannig var íslensk bókmenntaumræða mjög í anda bókmennta- sögu en minna fór fyrir textarýni og frásagnarfræði allt fram á sjö- unda áratuginn. Erlendis hafði nýrýni verið í tísku lengi en á Íslandi fór lítið fyrir bókmenntarýni í þeim anda enda trúðu nýrýnar á text- ann en ekki höfundinn á meðan „íslenski skólinn“ snerist um hina merka snillinga á bak við textann.9 Í upphafi 7. áratugarins verða aftur á móti frásagnarfræði og formgerðarstefna leiðandi í bók- menntarannsóknum, þegar rússneski formalisminn barst til Vestur- landa gegnum Kaliforníu. Áhrifa þessara nýju hugðarefna gætti þó óverulega í íslenskum bókmenntarannsóknum þegar Lars Lönnroth kemur fyrst til Íslands árið 1962.

Enga heimspeki, takk!

Þrátt fyrir heimspekilegt uppeldi áhrifavaldsins Sigurðar Nordals voru rannsóknir á íslenskum miðaldabókmenntum lítt mótaðar af heimspeki og „teoríu“ fyrir rúmum fimmtíu árum og lifði þar enn arfur Finns Jónssonar í Kaupmannahöfn sem hafði sagt hróðugur í endurminningum sínum að hann hefði aldrei „litið í fílósófíska bók“ eftir að námi hans lauk.10 Auk heldur voru þær mjög mettaðar af ýmsum tegundum þjóðernishyggju (með áherslu á hið íslenska á Íslandi en utan Íslands stundum á hið norræna eða germanska) og í íslensku bókfestukenningunni var sjónum einkum beint að hinu ritaða fremur en hinu munnlega. Lars Lönnroth og ýmsir sam- ferðarmenn hans af sömu kynslóð (og þar á meðal Íslendingar) áttu eftir að snúa öllu þessu við.
   Í þessu ljósi má lesa fjöruga lýsingu Lars á Íslandsferð hans (bls. 139–45) þar sem hann sat meðal annars tíma við Háskóla Íslands hjá Einari Ólafi Sveinssyni. Fyrr í minningabókinni lýsir hann á gagnrýninn hátt sænsku háskólaumhverfi 6. áratugarins sem ein- kenndist reyndar af talsverðu frelsi stúdenta en um leið af pikkfastri stéttaskiptingi og alræðisvaldi prófessora sem sumir settu stúd- entum aðeins fyrir eigin bækur og prófuðu síðan úr þeim eins og Biblíunni.
   Í Svíþjóð hafði hann samt kynnst umræðu í skólastofunni en á Íslandi var hún engin og frásögn hans af því þegar hann spurði Einar Ólaf hvort það mætti vera „diskussion“ í tímum hjá honum er áhugaverð. Svar prófessorsins kom í næsta tíma og var á þá leið að einn erlendur stúdent hefði óskað eftir umræðu en hann hefði eftir nokkra íhugun komist að þeirri niðurstöðu að enginn tími væri til slíks; hins vegar gætu menn rétt honum miða með spurningum eða sjónarmiðum sem hann gæti síðan svarað skriflega eftir nokkra hríð (bls. 143). Mikið vatn hefur runnið til sjávar við Háskóla Íslands síðan þá en ágætt er fyrir þá sem þar starfa að hafa í huga hversu stutt er síðan háskólanámið snerust um hæga og alvörugefna fyrir- lestra eins manns sem stóð beinlínis á háum stalli og ræddi texta sem
bæði hann og stúdentar virtust álíta heilaga, eins og Lars lýsir þessu (bls. 140).
   Á Íslandi varð Lars Lönnroth Íslandsvinur, þó að uppreisnarmaður eins og hann félli vitaskuld engan veginn vel að því umhverfi sem lýst var hér að framan. Viðhorf hans bæði til lands og bók- mennta hefur einkennist af gagnrýnni hrifningu sem álíta má eðli- lega hjá vísindamanni. Á þessum tíma eru sjónarmið hans þó allnokkuð á skjön við almenna strauma í norrænum fræðum enda ýmsir norrænufræðingar, bæði á Íslandi og í Kaupmannahöfn og víðar, frekar textatæknar en heimspekingar. Þeir höfðu í hávegum heilbrigða skynsemi sem gat verið bæði jákvætt eða neikvætt eftir atvikum því að annars vegar gat falist í henni sterk áhersla á góða röksemdafærslu en á hinn bóginn gat hún leitt til hugsanaleti og meðvitundarleysis um þá strauma og stefnur sem menn voru undir áhrifum frá. Þeir sem ekki gera sér grein fyrir heimspekilegri um- gjörð eigin hugsana eru jafnan í hættu að verða fórnarlamb ríkj- andi kredduhugsunar og íhaldssemi og það hefur stundum átt við um viðhorf til Íslendingasagna þar sem hið „hlutlausa“ viðhorf er það sem var í tísku á 19. öld en öll yngri hugsun er álitin grunsam- leg.
   Í upphafi 7. áratugarins bar líka ennþá lítið á þjóðfræðilegri nálgun við íslenskar miðaldabókmenntir. Einar Ólafur Sveinsson var að sönnu þjóðfræðingur að mennt og má glöggt sjá merki þess í ýmsum skrifum hans en „íslenski skólinn“ einkenndist þó almennt af ofuráherslu á höfunda sem voru ræddir á svipuðum nótum og skáldsagnahöfundar síðari alda og þar með var ekki horft til þjóð- sagna og ævintýra eða frásagnarfræði þeirra sem getur þó iðulega komið að miklu gagni við túlkun íslenskra miðaldatexta.

Eigendaafstaðan

Þriðja einkenni norrænna fræða á þessum árum var áður nefnt en það var þjóðernishyggjan. Íslendingar litu á sig sem eigendur þess- ara sagna og kannski með nokkrum rétti þar sem þá voru enn margir á landinu sem höfðu kynnst þessum textum í bernsku og höfðu við þá innilegra samband en flestir erlendir lesendur. Sú tíð er hins vegar löngu liðin: árið 2013 sér skólakerfið alfarið um að halda miðalda- bókmenntum að íslenskri æsku.
    Áhugaverð er lýsing Lars Lönnroth á dvöl sinni við Kaup- mannahafnarháskóla (bls. 161–66) þar sem „kalt stríð“ (bls. 165) ríkti milli Árnastofnunar og Orðabókar Árnanefndar sem var að hluta til hugmyndafræðilegt. Eins og Lönnroth lýsir því höfðu Árnastofnunarmenn takmarkaðan áhuga á innihaldi sagnanna og beindu sjónum eingöngu að venslum handritanna sem þeir sýsluðu með. Orðabókarmenn höfðu hins vegar almennan bókmenntaáhuga og auk heldur áhugasamari um hið erlenda samhengi íslenskra miðaldabókmennta eins og fram kom í ritinu Norrøn fortællekunst (1965). Það var smávaxið kver sem reyndist þó mikið byltingarrit í norrænum fræðum.
Viðhorf orðabókarmanna voru þannig algerlega á skjön við „eigendaafstöðuna“ sem var áberandi hjá bæði Íslendingum og Ís- landsvinum á þeim tíma en féllu vel í kramið hjá Lars Lönnroth. Óhætt er líka að segja að á þeim tíma sem síðan er liðinn hafa við- horf í norrænum fræðum tekið stakkaskiptum. Fáir afneita lengur evrópsku samhengi íslenskra miðaldatexta og þar að auki hefur áhugi útlendinga á þessum bókmenntum mjög aukist og breiðst út um allan heim en áhugi Íslendinga dofnað á móti – sögurnar eru æ minna lesnar hér á landi en þeim mun meira nýttar sem grundvöllur menningartengdar ferðaþjónustu.
    Einn magnaðasti kafli bókarinnar er frásögnin af doktorsritgerð og vörn Lars Lönnroth árið 1965 (bls. 166–77). Eins og fram hefur komið var Lars síst haldinn átakafælni og þegar hér var komið sögu hafði hann þar að auki gert sig gildandi í sænsku sjónvarpi og var umdeildur mjög. Þar að auki hafði hann gagnrýnt í bókmennta- tímaritinu Samlaren rannsóknir Peter Hallbergs á stíl Egils sögu sem áttu að sanna að Snorri Sturluson væri höfundur hennar (bls. 162).
    Doktorsritgerð hans var í raun þrjár sjálfstæðar tímaritsgreinar ásamt samantekt á ensku sem var gefin út í sérstöku kveri og heitir European Sources of Icelandic Saga-Studies (1965). Að öðrum rann- sóknum ólöstuðum er merkasta greinin af þessum þremur „Tesen om de två kulturerna: kritiske studier i den isländske sagaskrivningens sociala förutsättningar“ (Scripta Islandica, 1964) þar sem Lars réðst til atlögu við ýmsar grundvallarforsendur rannsókna á ís- lenskum miðaldabókmenntum. Hann setti sig sérstaklega upp á móti hinum svokallaða „íslenska skóla“ Sigurðar Nordals og Einars Ólafs Sveinssonar og hugmyndinni um að Íslendingasögurnar hefðu orðið til í deiglu innlendrar frásagnarhefðar og erlendra hefða.
    Grundvallarandstaðan sem þarna var tekin til athugunar var innlent/erlent og var sannarlega kominn tími til. Fáir fræðimenn munu taka undir allar niðurstöður í þessari grein og sannarlega finnast þar villur. Á hinn bóginn er þessi grein eins og doktorsritgerðir eiga að vera: full af frjóum hugmyndum, gagnrýnni hugsun og ágætri þekk- ingu. Það er engin tilviljun að ekki aðeins er heiti ritgerðarinnar sóttur til enska menningarrýnisins C.P. Snow heldur bergmálar undirtitillinn samsvarandi undirtitla Weibullbræðra frá 2. áratug 20. aldar.
    Viðbrögðin voru hins vegar ofsafengin og heiftrækin. Doktorsvörn Lars var einna líkust aftöku, tók átta tíma og mestur tíminn fór í langa upptalningu Peters Hallberg á stærri og smærri villum í ritgerðunum. Hugmyndirar og kenningarnar voru alls ekki ræddar. Þetta á sína rót í því hvernig norræn fræði voru stunduð á þessum tíma: þar snerist umræðan iðulega um nákvæmni og villuleit og þó að vitaskuld skipti hvorttveggja máli var þetta iðulega á kostnað heimspekilegrar hugsunar og vísindastarfs. Í höndum margra ágætra fræðimanna frá þessum tíma voru norræn fræði fremur tækni en vísindi. Þessu breytti kynslóð Lars Lönnroth og hann átti þar ekki ólítinn þátt í.
    Þó að Lars Lönnroth hlyti doktorsnafnbót að lokinni þessari eldraun hafði trúverðugleiki hans sem fræðimanns beðið nokkurn hnekki og til marks um það hafði „vísindastofnunin“ í Svíþjóð haldið sig fjarri vörninni. Á hinn bóginn fékk hann óvæntan stuðning frá sjálfum Sigurði Nordal og hinum merka sænska fræðimanni Dag Strömbäck (bls. 177). Núna fimmtíu árum síðar koma verk Lönnroths frá þessum tíma yngri fræðimönnum allt öðruvísi fyrir sjónir. Villurnar virðast nú smávægilegar en þeim mun mikilvægari eru ýmsir áhugaverðir fletir sem hann dregur þar fram og þó aðallega sú gagnrýna afstaða sem hann tekur til ýmissa höfuðsetninga íslenska skólans. Þessar gömlu rannsóknir hans eru því ennþá drjúgt forðabúr gagnrýninnar hugsunar um íslenskar miðaldabókmenntir.

Stækkandi heimur norrænna fræða

Það varð Lars Lönnroth til happs að hann hafði fengið boð um stöðu í Berkeley og gat þess vegna yfirgefið Norðurlöndin eftir þessar hamfarir. Í Berkeley kynntist hann bráðgáfuðum banda- rískum stúdentum sem áttu eftir að setja svip á norræn fræði og þar varð hans eigin sýn á norrænar bókmenntir dýpri og dró úr einsýni, meðal annars með kynnum hans af kenningum Parry og Lord og annarra munnmenntafræðinga (bls. 201–5).
    Eftir á að hyggja voru Bandaríkin líklega gósenland norrænna fræða á dögum Lars og kannski var það ekki síst honum að þakka en þar voru líka upp risnir merkir fræðimenn eins og Theodore M. Andersson sem þá kenndi við Harvard. Lars lýsir í bókinni hversu frelsandi honum þótti að losna undan hinni eilífu norrænu umræðu um hvað væri íslenskt, norrænt og evrópskt en sú umræða skipti bandaríska fræðimenn engu máli (bls. 205). Í staðinn var hægt að ræða sögurnar eins og hverjar aðrar bókmenntir og í því fólst ein- mitt mesta bylting sjöunda áratugarins í norrænum fræðum.
    Frá Berkeley hélt Lars Lönnroth til Álaborgar og á þeim árum setti hann saman grundvallarrit sitt, Den dubbla scenen: Muntlig diktning från Eddan till Abba (1978) sem var betur tekið en fyrri verkum hans og fékk meðal annars fremur jákvæðan ritdóm í Samlaren, skrifaðan af sjálfum Peter Hallberg (bls. 271). Þessi bók fjallar ekki aðeins um norrænar miðaldabókmenntir heldur bókmenntir yfirleitt og þessi almenni bókmenntaáhugi hefur veitt Lars nokkra sérstöðu á sérhæfingartímum þar sem heyrir til undantekninga að sérfræðingar hafi fjallað um mörg ólík tímabil eða margar tegundir bókmennta.
    Lars hefur aldrei haldið sig innan þess ramma og þegar hann síðan kom aftur til Gautaborgar árið 1982, þá arftaki Peters Hall- bergs síns gamla óvinar, braust enn sterkar fram þessi óþreyja og hann varð í senn norrænufræðingur og almennur menningarviti.
Eins og kemur fram í bókinni (m.a. bls. 370–77) voru norrænufræðingar iðnari en áður að vinna saman þvert á þjóðlönd og til urðu ýmis merkileg samstarfsverkefni sem leiddu til ágætra bóka eins og Structure and Meaning in Old Norse Literature (1986) sem Lars ritstýrði.
   Það vekur sérstaka athygli íslensks lesanda við þessa yfirferð hversu lítt áberandi Íslendingar voru í þessum nýja fræðaheimi þó að þeir væru sannarlega viðriðnir ýmis þessi verkefni. Ísland var ekki lengur miðja norrænna fræða, ekki sá staður þar sem mest var á seyði í fræðunum og þá var hafin sú þróun að íslenskir fræðimenn sáust oftar á heimildaskrám sem útgefendur fremur en sem höf- undar sjálfstæðra rannsóknarita. Þegar ég sótti sjálfur mitt fyrsta fornsagnaþing, árið 1994, rann upp fyrir mér að norræn fræði voru ekki lengur norræn fræði og Íslendingar voru óðum að verða jaðar- menn í íslenskum fræðum. Til marks um þetta var hversu lítill hluti hópsins sem rannsakaði íslensk fræði var í raun og veru læs á ís- lenskt nútímamál og færði sér því lítt í nyt nýjar rannsóknir skrifaðar á íslensku. Ekki verður séð að þeirri þróun hafi verið snúið við síðan. Þannig er enska núna orðin lingua franca norrænna fræða þó að Ísland hafi alla tíð, jafnt fyrir 30 árum og nú, átt mikilsmetna fræðimenn. En þeir þurfa að skrifa á ensku til þess að fá áheyrn.
    Öll Gautaborgarár sín var Lars margfaldur í roðinu. Þó að hann lægi ekki á liði sínu í norrænum fræðum voru hans mestu afrek á sex- tugsaldri ekki á því sviði heldur ritstýrði hann annars vegar miklu yfirlitsriti í fimm bindum um sænska bókmenntasögu, Den svenska litteraturen (1987–1990), ásamt gömlum vini sínum, rithöfundinum Sven Delblanc. Þá tók hann að sér að vera menningarritstjóri á Svenska Dagbladet í tvö ár (1991–1993). Norræn fræði hafa ekki verið mjög sterk í Svíþjóð seinustu áratugi og þar hefur Lars enda verið mun þekktari sem almennur menningarpáfi en sem norrænu- fræðingur. Hann hefur líka lagt kapp á að rækta samband sitt við sænskt menningarlíf og stundum sameinast þá norrænufræðingur- inn og menningarpáfinn, til dæmis í nýlegri þýðingu hans á Njáls sögu á sænsku sem út kom árið 2006 og var fljótlega komin í kilju.
    Á seinni árum hefur Lars Lönnroth fengið marga verðskuldaða viðurkenningu fyrir sitt fjölbreytta starf. Það eru raunar ekki sjald-
gæf örlög fyrir enfant terrible eins og hann var í æsku að verða að lokum menningarstofnun; yfirleitt kann fólk að meta stórbrotna karaktera sem hafa margt til málanna að leggja, standa á sinni skoðun og er fúsir til baráttu. Þetta er lesendum efst í huga í lok þessarar vel skrifuðu ævisögu þar sem tekist er á við verkefnið af alvöru og myndirnar sem dregnar eru upp eru að jafnaði lifandi og áhugaverðar. En hér hefur þó verið staðnæmst frekar við þátt Lars í sögu norrænna fræðu á því tímabili sem einkum er lýst, seinni hluta 20. aldar.
Það er mikil eftirsjá að fræðimannakynslóðinni sem hóf sinn feril upp úr 1960. Þegar litið er til baka einkenndist hún af fáheyrð- um krafti og hleypti nýju lífi í rannsóknir á íslenskum bókmenntum fyrri alda. Þær urðu fjölbreyttari, alþjóðlegri og í betri takti við al- menna strauma og stefnur í bókmenntarannsóknum. Eftirsjáin getur aukið svartsýni á framtíð norrænna fræða; það er vitaskuld eðli okkar að sjá aðeins risa í fortíðinni en dverga í samtímanum. Á hinn bóginn sést einnig á litríkum ferli Lars Lönnroth að íslenskar miðaldabókmenntir hafa talsverð aðdráttarafl langt út fyrir Íslands strendur. Þær hafa dregið að sér áhugasama og áhugaverða rann- sakendur og virðast ennþá hafa þessi mögnuðu áhrif á alls konar fólk víða um heim. Meðan svo er, er vonandi engu að kvíða.

 

1 Þegar ég tala um bókmenntalega umfjöllun þá meina ég alhliða umfjöllun og grandskoðun á frásagnarlögmálum og formi textans, stíl, áhrifum, hugmyndum og öllu því sem getur talist áhugavert við textann.

2 Það er ekki nýtt að hugvísindi í kreppu; nýlega eignaðist sá er þetta ritar greina- safnið Crisis in the Humanities (1964) í ritstjórn sagnfræðingsins J.H. Plumb þar sem rekið er á lærðan og skilmerkilegan hátt hvílíka klemmu hugvísindin voru
komin í strax fyrir hálfri öld. Og þó lifa þau enn.

 3 Svipuð gagnrýni var sett fram á eftirminnilegan og áhrifamikinn hátt af fræðimanninum og skáldinu J.R.R. Tolkien í ritgerð hans um rannsóknir á hinni fornensku Bjólfskviðu sem birtist fyrst á prenti árið 1937 en kom nýlega út á íslensku í þýðingu Arndísar Þórarinsdóttur: Bjólfskviða: Forynjurnar og fræðimennirnir (Reykjavík 2013).

4 Þar má nefna bók Lauritz Weibull, Kritiska undersökningar i Nordens historia omkring år 1000 (1911), og bók Curt Weibull, Saxo: kritiska undersökningar i Danmarks historia från Sven Estridsens död till Knut VI (1915). Báðir bræðurnir helguðu gagnrýninni stað í titlum verka sinna enda var hún leiðarstef í þeirra rannsóknum.

5 Í ýmsum greinum Halldórs Laxness um íslenskar miðaldabókmenntir kemur hins vegar fram að hann tók mikið mark á gagnrýnni Weibullbræðra og þannig leit hann á að sagnfræðileg þekking á Ólafi Tryggvasyni eins og hann birtist í Heimskringlu og öðrum íslenskum 13. aldar ritum væri goðsagnakennd.

6 Þar má nefna mikil og merkileg rit Steingríms J. Þorsteinssonar um Jón Thoroddsen í tveimur bindum, Jón Thoroddsen og skáldsögur (1943). Þessi áhugi á fyrirmyndum skáldsagnapersóna og á ævisögum höfundanna er síst liðinn eins og komast má að í samræðum við ýmsa íslenska bókmenntaunnendur og sést meðal annars vel í bókmenntaþættinum Kiljunni á Ríkisútvarpinu.

7 Sjá Jón Karl Helgason, Hetjan og höfundurinn: Brot úr íslenskri menningarsögu (1998).

8 Þetta má meðal annars sjá í tímamótaritgerð Sigurðar Nordals um Hrafnkels sögu (Hrafnkatla, 1940).

9 Sjá m.a.Jón Karl Helgason, tilv. rit; Jón Hnefill Aðalsteinsson,„Íslenski skólinn,“ Skírnir 165 (1991), 103–29.

10 Ævisaga Finns Jónssonar eftir sjálfan hann, Safn Fræðafjelagsins X (1936), bls.41.